İHTİYAÇ ANALİZİ
İHTİYAÇ ANALİZİ NEDİR?
İhtiyaç
analizi, kısa ve ya uzun süreli olarak bireysel ve kurumsal gelişimi sağlamak
bu gelişmeyi sürekli hale getirmek için uygulama aşamasında karşılaşılan ve
karşılaşılabilecek sorunlarla birlikte ihtiyaçları tespit ederek bu ihtiyaçlara
uygun çözüm yolları bulmaktır. Bu amaç dâhilinde ihtiyaç analizi bazı süreçleri
kapsar. Bu süreçlere genel olarak baktığımızda ihtiyaçlar tespit edilerek, bu
ihtiyaçlar hakkında bilgi toplanır bu ihtiyaçları karşılayabilecek kapasitede
bir program tasarlanır. Bu program gerekli alanda belirlenen kitleye uygulanır
ve sonuçlara göre değerlendirmesi yapılır. Daha sonra varsa eksik yönleri
tespit edilerek geliştirilir.
İHTİYAÇ ANALİZİ
GEREKLİMİDİR?
İhtiyaç
analizi birçok kişi için yorucu, uzun zaman alan, maliyetli bir çalışma olarak
görülse de kesin sonuçlara ulaşma ve problemlerin çözülmesinde, mutlak başarıya
ulaşmada gerekli ve önemli bir süreçtir. Örnek olarak bir firmada yapılan
işlerle ilgili bir sıkıntı çıktığında direk olarak personele gerek bilgisayar
gerekse iş konusunda eğitim vermek ortaya çıkan problemleri çözmez. Aynı
zamanda hataların personel yerine bilgisayarlardan kaynaklandığını düşünüp var
olan bilgisayarları değiştirmekte bir işimize yaramaz ancak detaylı bir şekilde
problemin kaynağını araştırıp gerekli çözüm yolları üreterek ihtiyaçlarımızı
analiz etmemiz en sağlıklısıdır.
İHTİYACIN BELİRLENMESİ
VE ANALİZ EDİLMESİ
Örnek olarak
bir öğrencinin matematikte bir problem çözebilmesi için, temel olarak dört
işlemi ve sayıları bilmesi gerekir. Yine bir kişinin pasta yapabilmesi için en
basitinden una, süte, şekere, yumurtaya… vb. şeylere sahip olması ve pastayı
nasıl yapılacağını bilmesi gerekir. Bu iki örnekten de anlaşılacağı gibi bir
işin yapılabilmesi için o iş ile ilgili ihtiyaçların olması gerekir. Buradan
yola çıkarak ihtiyaçları, bizden beklenen koşullar ile elimizde var olan
koşulların farkı olarak tanımlayabiliriz.
İHTİYAÇ = BEKLENEN KOŞULLAR – VAR OLAN KOŞULLAR
İHTİYAÇ TÜRLERİ VE VERİ
KAYNAKLARI
İhtiyaç, belirlenmesinden
değerlendirmesine kadar bir süreç olarak ele alınabilir. Bu süreçte öncelikle
birey ihtiyaçlarını belirlemeli ve analizini yapmalıdır. Bunun için ihtiyaç
türlerinin ve veri kaynaklarının neler olduğunun bilinmesi gerekir. Merıl ve
Burton’a göre ihtiyaçların değerlendirilmesinden, planlanması ve
düzenlenmesine, 6 çeşit ihtiyaç türü kullanılır.
1-NORMATİF İHTİYAÇLAR(NormativeNeeds): Norm, kelime
anlamı olarak herkes tarafından kabul edilen kural ve davranışlar olarak ele
alınabilir. Örneğin, ülkemizde ilköğretim öğrencilerine uygulanan seviye tespit
sınavlarında hedef kitlenin başarısının, ulusal standartlar ile kıyaslanması
ile ortaya çıkan ihtiyaçlara normatif ihtiyaç denir. Yani hedef kitlenin sınav
performansı ülke genelinde belirlenen standart performansın altında ise
normatif ihtiyaç bulunmaktadır. Hedef kitleden olan beklentilerimizin
belirtilmesi, normatif ihtiyaçların belirlenmesinde ilk adımdır.
2- KARŞILAŞTIRMALI İHTİYAÇLAR(ComprativeNeeds): Normatif
ihtiyaçlara benzer genel olarak, fakat burada hedef kitle bir norm ya da ulusal
bir standart ile değil, kendisine benzeyen diğer kitle ve ya grup ile
karşılaştırılır. Burada da öncelikle karşılaştırılma yapılacak alan
belirlenmelidir. Örneğin iki farklı sınıfın bilgisayar kullanma başarısı
kıyaslanacaktır. Alanımızı belirledikten sonra(bilgisayar kullanma başarısı),
hedef kitle ile karşılaştırma yapacağımız diğer grup hakkında verileri
toplarız.
3- HİSSEDİLEN İHTİYAÇLAR(FeltNeeds): Kişisel ihtiyaç olarak ele
alabiliriz. Yani hissedilen ihtiyaçlar, kişide var olan beceri düzeyi ya da
başarı ile kişiden beklenen beceri düzeyi ya da başarı arasındaki farktır.
Hissedilen ihtiyaçları en etkili şekilde belirlemek için kişisel görüşmeler ve
anketler kullanılır. Anketler genelde kişinin istekli olduğu katılımlarda
faydalı olabilir. Ancak etkili yöntem olan mülakatlar ve ya bireysel
görüşmelere de kişilere sorulacak, “Sizin çalışma başarınızı arttırmak için
neler yapılabilir.”Sorusu ve bu sorunun cevabı hissedilen ihtiyaçların ortaya
çıkmasında etkili bir adımdır. Daha somut düşünecek olursak örneğin sınavdan
düşük alan bir öğrencinin hangi konulara çalışması gerektiğini tespit etmesi
kişinin hissettiği bir ihtiyaçtır.
4- İFADE EDİLEN İHTİYAÇLAR(ExpressedNeeds): Öğrenci konuları tespit
ettikten sonra bu ihtiyaçlarını eyleme dönüştürmesi, ifade edilen davranışlar
olarak ele alınır. Yani hissedilen ihtiyaçlardan farkı bu ihtiyaçların eyleme
dönüşmesidir.Burada ihtiyacı, öğrencinin tespit ettiği eksik konuların
giderilmesi için gereksinim duyulan olanakların sağlanması ve işlemlerin yerine
getirilmesi olarak belirtebiliriz.
5- ÖNCEDEN TAHMİN EDİLEN YA DA GELECEĞE İLİŞKİN İHTİYAÇLAR(ANTİCİPATED
OR FUTURE NEEDS): Örneğin, biz bir
işletme sahibiyiz. Zamana bağlı olarak yaşamın ve teknolojinin değişmesiyle
bizde kurumsal olarak bazı değişikliklerde bulunmalıyız. İşletme sahibi olarak
biz, işletme içersin deki bilgisayarların değişen teknolojiyle birlikte bir
sonraki sene yenilenmesi gerektiğini düşünebiliriz. Ya da bu değişikliğin
gerekli olup olmadığını personelden bilgi alarak ta öğrenebiliriz, bunu da
sözlü mülakat ya da anket yoluyla öğreniriz. Kısacası önceden tahmin edilen
ihtiyaçları, gelecekte oluşabilecek değişiklikler olarak tanımlamak mümkün.
6-ACİL İHTİYAÇLAR(CRITICAL INCIDENT NEEDS): Acil ihtiyaçlar adı
üzerinden de anlaşılacağı gibi aniden ortaya çıkıp önemli sonuçlar doğuran
başarısızlıklardır. Örnek verecek olursak deprem, yangın vb. ortaya çıkan doğal
afetler sonucu başarısızlıklarımız bizim ihtiyaçlarımızı gösterir. Yani deprem
sonrasında ölen insan sayısından tutun yıkılan bina sayısına kadar olan her şey
bizim başarısızlıklarımızdır. Burada ihtiyaçlarımızı tanımlamamız gerekirse
binaların sağlam yapılması, bu bilginin
yetkili kişilere aşılanması ve depremdurumunda ne yapılması gerektiğinin
insanlara öğretilmesi hepsi birer ihtiyaçtır. Bu ihtiyaç türü beklemediğimiz
bir anda ortaya çıkan problemlerin çözülmesinde gereken başarıya sahip olup
olmamamızla ilgilidir.
BİR İHTİYAÇ ANALİZİNİN
UYGULANMASI
İhtiyaç analizinin
uygulanması 4 temel başlık altında toplanabilir.
Planlama: İnsanlar günlük işlerini
yapmadan önce kafasında gün içinde ne yapacağını kurgular ve nerde ne zaman
hangi işi yapacağını belirler. Yani planlama hatasız ve etkili bir iş başarısı
için kaçınılmazdır. İhtiyaç analizinin uygulanması aşamasında da planlama etkili
bir süreçtir. Planlama sürecinde öncelikle hedef kitleyi belirlemeliyiz. Hedef
kitleyi belirledikten sonra bu kitleyle ilgili verileri toplamak için
stratejileri belirlemeliyiz. Yine etkili stratejilerden olan sözlü mülakat,
anket, bire bir görüşme ve toplantı yöntemlerinden faydalanabiliriz.
Stratejimizi de belirledikten sonra hedef kitle hakkında verileri toplamalıyız.
En son olarak da bu çalışmalara kimlerin katılacağını belirleyerek etkili bir
planlama yapmış oluruz.
Verileri Toplama: Verilerin toplanması
başlangıçtan sonuna kadar bir süreçtir ve belirlediğimiz stratejiye göre zaman
ve maliyet gerektiren bir aşamadır. Her alanda olduğu gibi yine bu aşamada da
etkili bir planlama yapılarak sağlıklı verilerin toplanması sağlanabilir. Örnek
olarak sağlık bakanlığı ülke genelinde sağlık konusunda ihtiyaç analizi
yapacaktır. Bura da öncelikle stratejimizi çok iyi belirlememiz gerekir çünkü
hedef kitle yani örneklemimiz yüz binlerce personeli kapsamaktadır. Bura da
strateji olarak birebir görüşme ya da grup toplantıları bizim için imkânsız bir
stratejidir. Çünkü örneklemimiz çok büyük kitleyi temsil etmektedir. Aynı
zamanda belirli bir guruptan veri alınıp bunu tüm kitle için genellemekte
sağlıklı olmaz. Bura da etkili bir yöntem olan anket ile veri toplama yöntemini
kullanabiliriz. Anketler de derinlemesine bir bilgi vermediği gibi toparlanıp
değerlendirilmesine kadar zaman alan bir süreçtir. Aynı zamanda anketlerin %100 geri dönmesi beklenemez ancak verilerin %75-80’i sağlıklı olarak bizim veri kaynağımız
olabilir. Aşağıda gördüğünüz gibi bazı veri toplama yöntemlerinin artı ve eksi
yönleri ele alınmıştır.
ETKİLİ
VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ
|
ARTI
YÖNLERİ
|
EKSİ
YÖNLERİ
|
Anketler
|
Geniş
kitlelere hitap eder.
|
Derinlemesine
bilgi sağlamaz.
|
Sözlü Mülakatlar
|
Derinlemesine bilgi
sağlar.
|
Uzun zaman alır.
|
Gözlemler
|
Kesin
bilgiler sağlar.
|
Yorucu
bir yöntemdir.
|
Resmi Verilerin İncelenmesi
|
Net bilgiler verir.
|
Güncel olmayabilir.
|
Toplantılar
|
Objektiflik
sağlar.
|
Tek
kişi değerlendirebilir.
|
Verileri Analiz Etme: Planlamayı yaptık
hedef kitleden verileri topladık artık topladığımız verilerin analiz edilmesi
gerekiyor. Verilerin analizi sırasında var olan koşullar ihtiyaçların
önceliğini belirleyebilir. Örneğin bir öğrenci kendi ihtiyaç analizini
yaptığında günlük olarak karnını doyurması, verilen ödevleri yapması ve o günkü
dersine çalışması gerekir. Ama var olan koşullar yani ekonomi, zaman vb.
unsurlar ihtiyaçların sıralamasını değiştirebilir. Yani öğrenci zaman
sıkıntısından dolayı ödev ihtiyacını ilk sıraya koyar, ekonomi nedeniyle de
yemek işini arka sıralara koyabilir. Burada böyle bir örnek verdim anlaşılması
rahat olsun diyerekten ama bu işi büyük şirketler ve kitleler için
düşündüğümüzde aynı koşullar zaman, ekonomi, etki (belirlenen problemin çözümü
için ihtiyaçların etki sıralaması yapılabilir)vb. unsurlar ihtiyaçların
önceliğe göre yer değişmesini sağlayabilir.
İhtiyaçları öncelik sırasına koymak
için uzmanlar etkili bir yöntem olan DELPHI yöntemini kullanmaktadır. Kısaca bu
sistemden bahsedersek, örneğin okul müdürü okulun ulaşmak istediği amaçları
maddeler halinde öğrencilere verir ve her öğrenciden bunları önceliklerine göre
sıraya koymalarını ister. Ve daha sonra bu işlemi defalarca belirli bir sonuca
ulaşana kadar tekrarlanır böylece verilerin toplanmasından sonra oluşan okul
amaçları bu yöntemle analiz edilmiş olur.
Rapor Oluşturma: Rapor oluşturma
ihtiyaç analizinin başlangıcından sonuna kadar olan süreçte neler yapıldığını,
hangi amaçla analizin başladığını, çalışmaya kimlerin katıldığını kapsar. Raporlama
yaparken izlememiz gereken adımlar;
.
Amacınızı belirtin,
. Sürecin aşamalarını ve çalışmada
kimlerin yer aldığını belirtin,
. Görsel öğelere yer vererek anlatımı
zenginleştirin,
. Sistemin artı ve eksilerini
belirtin,
. Son olarak da önerilerde bulunun.
HEDEF ANALİZİ
Çoğu insan bir işi yapacağı zaman
olası durumları kafasında kurgular ve bu durumlarda ne yapması gerektiğini
düşünür planlar. Ama bazı insanlarda işe başlar olası durum karşısına
çıktığında hemen o anda düşünmeye başlar ve ne yapması gerektiğini anlık
düşünür. Hedef analizi, sistemde bir problem olduğunun göstergesiyle başlar.
Yani bir işletmeci işyerinde aksi giden bir durum sezdiğinde hemen bu durumu
halletmeye çalışacaktır. Burada bir kişi bile olsa sistemde bir eksik olduğunu
düşünmesi sistemin kontrol edilmesi gerektiğini gösterir ve ihtiyaçlara hedef
analizi uygulanarak sorun giderilmeye çalışılır.
Ayrıca hedef analizi ihtiyaç
analizindeki toplanan verilerin sıralaması yapılırken kullanılan bir metottur.
Bazı uzmanlara göre hedef analizi yapılırken izlenmesi gereken basamaklar şu
şekilde verilmiştir.
Bu aşamalara bakacak olursak
öncelikle bir problemle karşılaşıldığında gerekli ihtiyaçlar ve bu ihtiyaçlara
dayanan bir amaç belirlenir. Amaç
belirlendikten sonra ulaşılması gereken hedefler
belirlenmelidir. Yani bir problemin çözümünde etkin bir planlama yapılır.
Sonra hedefleri var olan imkânlarımız doğrultusunda ve hedeflerin önem sırasına
göre sıralaması yapılır. Burada
amaçtan sapmamak gerekir. Amaç dâhilinde mi değil mi diyerekten basit bir
kontrol yapıp sıralanan hedefler gözden
geçirilir. En son olarak ta kontrole dayalı olarak ve tüm ihtiyaçları göz
önünde bulundurarak son sıralaması yapılır.
PERFORMANSIN DEĞERLENDİRİLMESİ
Mager’in
performans değerlendirme şeması bir problem durumunda problemin eğitim yoluyla
çözülüp çözülemeyeceğinde karar vermemizi sağlayan etkili bir araç olarak ele
alınabilir. Günlük yaşantımızda karşılaştığımız bütün sorunlar eğitim
eksikliğinden kaynaklanan sorunlar olmaya bilir eğitimli birçok insan bile bir
işe başladığında pratik uygulama becerisi olmadığı için birçok sorunla
karşılaşabilir. Buda gösteriyor ki sorunlar bilgi eksikliğinden değil beceri
eksikliğinden kaynaklanıyor.
Şemada
da görüldüğü gibi şemanın sol tarafı beceri eksikliğinden kaynaklanan sorunları
ele alırken sağ taraf çalışma ortamında ortaya çıkan performans sorunlarını ele
alır.
SORULAR
1- Sizce ihtiyaç analizi nedir? Açıklayınız.
2- İhtiyaç analizi gerekli midir? Gerekli ise bir örnekle açıklayınız.
3- İhtiyaç analizinde sizce hangi yöntemlerle
veri toplanabilir? Düşününüz.
4- Eğitim sisteminden bekledikleriniz ve var
olan eğitim sistemini göz önünde bulundurarak kısa bir eğitim ihtiyaç analizi
yapınız.
5- Bir ihtiyaç analizi uygulayacak olsaydınız
nelere dikkat ederdiniz? Tartışınız.
TEST SORULARI
1) Aşağıdakilerden hangisi ihtiyaç
analizinin amacını vurgular?
A) Karşılaşılan ve ya var olan sorunlara çözüm
yolları üretmek
B) İhtiyaçları en aza indirgemek
C) Karşılaşılan problemleri masrafsız olarak
çözmek
D) Karşılaşılan sorunları önceliğine göre
sıralamak
E) İhtiyaçları değerlendirmek
Bir okul müdürü okuldaki öğretmenlerin
çoğunluğunun akıllı tahta kullanmakta yetersiz olduğunu görmektedir. Ve sizden
bilgisayar becerisi eksik olan öğretmenlere bilgisayar öğretmenizi istiyor ve
sizde bu problemin çözümü için önce öğretmenlerin hangi konularda eksik
olduğunu bilgisayar bilip bilmediğini öğrenmek için öğretmenlere basit birkaç
soru soruyor ve bu işlemi bütün öğretmenlere uyguluyorsunuz. Ve sonunda nasıl
bir yol izleyeceğinizi tespit ederek öğretmenlerin çoğuna temel bilgisayar
becerisini kazandırıyorsunuz.
2.
ve 3. Soruları yukarıdaki metne göre cevaplayın.
2) Yukarıdaki
olayı göz önünde bulunduracak olursanız bu olay hangi ihtiyaç türüne
girmektedir?
A) Hissedilen İhtiyaçlar
B) Karşılaştırmalı İhtiyaçlar
C) Normatif İhtiyaçlar
D) Acil İhtiyaçlar
E) İfade Edilen İhtiyaçlar
3)
Yukarıda metne göre hedef kitle- veri toplama yöntemi eşleştirmelerinden
hangisi doğrudur?
A) Öğretmenler – Sözlü Mülakat
B) Okul Müdürü – Toplantılar
C) Okul Müdürü – Birebir Görüşmeler
D) Öğretmenler – Anketler
E) Öğretmenler – Birebir Görüşmeler
4)
Bir ihtiyaç analizinin uygulanmasında aşağıdaki yöntemlerden hangisi
kullanılmaz.
A) Planlama yapma
B) Amaç belirleme
C) Rapor oluşturma
D) Verilerin analizi
E) Verileri toplama
5)
Etkili veri toplama yöntemlerinden biridir. Maliyeti olsa da kesin
sonuçlar verir ve bir sorunu derinlemesine inceler. Zamanımızı alan ve
uygulaması geniş kitlelere hitap eder. Bahsi edilen yöntem aşağıdakilerden
hangisidir.
A) Bire bir görüşmeler
B) Mülakatlar
C) Grup toplantıları
D) Anketler
E) Resmi veriler
HAZIRLAYANLAR: MUSTAFA KARADAGLI - CAN BOZKURT
KAYNAKÇALAR
Akkoyunlu,
B., Altun, A ve Soylu,M. (2008) ÖĞRETİM TASARIMI, Maya Akademi
